De Pest in de zeventiende eeuw in Nederland
Ondersoeck van de PEST door Arnoldus Senguerdius

Ondersoeck van de PEST door Arnoldus Senguerdius Pag 1 Arnoldus Senguerdius 1663 Ondersoeck van de PEST Voorgestelt in een publijque Disputatie, Van den Seer Geleerden en Vermaerden Heer, D. Arnoldus Senguerdius Meester der vrije konsten/ en Professor in de Illustre Schoole tot Amstelredam. Op den 17. October 1663. Overgeset door E.A. t'Amstelredam, By Evert Nieuwenhof, Boeckverkooper op 't Ruslandt. Anno 1663 Pag 2 Blanco Pag 3 I. Den twist van wegen het woort Pest, gheven wy geheel aen de oeffenaers in den Grammatica over; of het gehaelt wort van pseeum, omdat de Pest, de Beesten onder de voet treet/ ende van de grondt als wechneemt : of van het woort depascendo, 't welck beteekcent / op-eten, omdat de Pest vele / asl opeet; of van peredendo, soo dat / door een figuur/ pestis soude wesen / als peressis; of van het Ebreeuws-woort ### Pasas, het welck afnemen beteeckent / vermindert zijn, om dat de Pest afnemen ende verminderen doet / of van yets anders. Om dat het alles onseeckere raetselen zijn / ende dickwils de eerste woorden / van haer oorspronckelijcke , niet kennen onderkent worden: De woorden gelden na de instellinge / ende wie sal seggen / of die de eerste de saecke de naem gegeven heeft / op de eerste oorspronck gelet heeft / of niet. II. Wat de Pest sy / ende van wat naest / ende onmiddelijcke oorsaeck sy voorkomt / is swaer / om uyt te legghen/ ende is de selve een saecke/ in de welcke ick my selven / niet en voldoe. 't Heeft nochtans goet ghedacht / ontrent dese duystere ende verwerde materie/ yet te besoecken. Eensdeels met het ondersoecken van andere/ ontrent die sake haer ghevoelen : andersdeels met het voorstellen / wat van die verschilt: Eerst sal ick yet seggen van die plaetsen, in de welcke dese oorspronckelijcke besmettelijckheydt meest in swangh gaet. III. Ten tijde van de Pest, soo schijnt dese besmettelijckheydt heftiger te domineren ( ick en segh altijdt eerst te beginnen) in die plaetsen / ende in die geselschappen van menschen / in de welcke in sleur zijn / de wol-ende lakenhandelingen; ofte in welcke meest in 't werck zijn / wol-werckers / die ontrent Wol ende Laeken besich zijn. Den genen/ die dat ondersoeckt/ waer vandaen dat sulcx geschiet/ kunnen dese redenen gegeven worden. IV. Vooreerst / is het seecker / dat onder die dingen/ die in een groot geselschap / ende in een gemeen gebruyck zijn / als dese stoffe van kleederen/ geen substantie en is/ die de besmettelijckheydt van de Pest, stercker en langer, inhanght / ende met de welcke sy lichter / van de eene plaetse / tot de andere overgebracht wort / als Wol. Al waerom de stoffe van die kooplieden/ ende Ambacht-lieden / ontrent welcke sy besich zijn/ Wol sy / die met de besmettelijckheydt van de Pest, besmet sijnde / lichtelijck uyt soo een quaet Lant, daer dese in swangh gaet / dickwils tot die gesonden wort / ende den Ambachts-lieden / om te bearbeyden overgegeven: is lichtelijk af te nee- Pag 4 men / van waer in plaetse / die sieckte/ haer beginsel, ende voortgangh neemt. V. Ten tweeden / de besmettelijckheydt van de Pest, en wordt niet alleen lichter/ ende haeftiger van wol / als van eenige ander substantie aengenomen, ende wort daer in langer opgehouden : maer wort oock vermenigvuldight, ende wordt van de wol / als voortgeteelt: om dat die van levendige aerdtshce beesten / te weeten / Schapen/ genomen wordt: ofte volgens de gemeender meeninge / uyt der Schapen / uytwerpelijcke substantie gegenereert wordt. Nu dat die aerdtsche doode dinghen / ende die daer ontrent bykomen / verscheyde verdervingen / als de verrottinge, stanck, door haer besmettelijckheydt onderworpen zijn/ ende dat in die / een zaet-beginsel van levendige dieren vermenght is/ dat is seecker. VI. Daerenboven / het is ghelooflijck/ dat de wol die verkocht wort / niet alleen genomen wordt / van geschooren / levendige Schapen / maer om de meeste wintswille / oock vermenght wordt / met wol van doode Schapen/ welcke ghenomen zijnde van de sieckte der Schapen / een wech banen tot een lichter voorttelinge der sieckten / oock die besmettelijck zijn. VII. Daer kan noch en andere reden by-gevoeght worden / ghenomen van een staet ende de manieren der werck luyden. De Wevers / De Dolders / ende diergelijcke / in dese saecke besich / die zijn dickwils geringe luuden/ die haer lichaemen van die besmettinge / soo niet pleegen te suyveren, ende die gedurigh in die stanck / ende ontstoocken lucht besich zijn. En dan noch/ soo gebruycken sy sonder onderscheydt / alle soorte van spijsen /oock die/ die de besmettelijckheydt voeden; sy en onthouden haer oock niet van schadelijcke vruchten / die gelijckse andere sieckten/ dickwils voortbrengen / alsoo oock een oorsaeck zijn / dat dese besmettelijckheydt meer ende meer verspreyt wort. Daeren-boven / vele ende in grooten getalen woonen by malkanderen / in nauwe huyskens / soo dat die onsuyvere lucht / daer weynigh swieren kan: En onderlinge by een-komsten / oock daer geen noodtsaeckelijkheydt aen en hangt/ vermijden / noch verminderen sy niet. Noch sy en gebruycken geen tegengifte / ende soo versuymen sy de gelegentheyt van haer leven / die in soo een tijdt nootsaeckelijck was: hier van daen komt het / dat een/ of weynige sieck zijnde / 't quaet / gelijck een brant/ veelen bederft. VIII. Dese dingen voorgegaen sijnde / soo volgt dat wy eens gaen besien/ wat de Pest, ende welck haer oorsrponck sy. Men gelooft ghemeenlijck / dat die ontsteeckt/ uyt de verrottinge, ofte vuyligheyt des luchts. De bedenckingen/ Pag 5 die dese saecke twijffelachtigh maeckt / ontmoeten ons / dese volghende. IX. Voor soo veel/ als ick wete / soo wortmen in tijden van Pest de stanck des luchts noyt gewaer/ ten sy/ datse van een andere oorsaecke voortkomt; dat nochtans gheschieden moste / soo de Pest uyt sulck een verrottinge ontstont: om dat al die dingen/ die rotten/ van haer selven een stanck geeven. X. Ten tweeden / soo veel de saeck by my gelden mach/ die lichamen/ die aen de Pest sieck zijn/ die en stincken niet / ten sy / als de bulten beginnen te veretteren / soo dat die stanck voort komt / uyt die veretterde materie. Soo dan de Pestelentie uyt verrottinge ontstont / soo soude men die stanck der lichamen eer gewaer worden / als de pest in haer meeste vigeur was. Als met het opkomen der bulten / stanck vernomen wort / soo is het dat de meeste kracht der Pesetlentie ophout / als door de veretteringe/ de bedurven partye / van de onbedurven / afgescheyden wordende/ waerom dan een hoope van betere gesontheyt / ons toewenckt. Want / soo de Pest haer oorspronck uyt verrottinge nam / so soudese daer in bestaen / en dan soo soude den stanck niet beginnen/ als de sieckte afgaet / of vermindert wort. XI. Ick hebbe ondervonden/ dat de Pest is/ een vergaderinge / ende gelijck als een by-een drift van veele kleyne beeskens, die door de lucht vliegen/ die aen haer kleynheyt, ons gesicht ontvlieden / ende die van ons ingetrocken worden / nae binnen toe / of door de inhalinge van onsen Adem / ofte door een overblasinge, worden nae ons toe gedreven / ofte van wegen de gestaltenisse onser lichamen / met haer overeenkomende/ worden se aengelockt: als sy dan alsoo op eenige / van dese wijse/ haer op onse lichamen gheschickt hebben/ soo besmetten sy ons bloet ende vleesch: hier van daen koomen die geswellen. XII Tot verstant ende bevestinge van dit gevoelen / konnen dese volgende dingen dienstigh zijn. Datter veele / kleyne beesjens in de lucht zijn / die ons swack gesicht ontwijcken/ leeren ons de glasen / door welckers behulp die ons somwijlen het gesicht vertoonen. XIII. Vorder/ soo wort dit voorige gevoelen daer uyt versterckt: om dat die lichamen / die een stercken reuck van haer geven/ als Wijnruit, Ienever, ende voornamentlijck / haer blaederen, aengestoocken peck, &c: Remedien zijn tegen de Pest. Van welcke saecken / dese reden kan gegeven worden; om dat die beesjens, die sware lucht niet verdragen en kunnen/ gelijck oock Pag 6 de Byen/ den roock niet lijden / maer van dien gedoodet / verstickt / ende van de vlamme/ gelijck als verbrandt werden. XIV. Daerenboven / gelijck als door de harste winden / gesegt wort/ die Lucht wel gesuyvert te worden / dat kan oock tot dese saecke gesegt worden. Dat die herste winden dese beesjens verdrijven / en haer zaet-beginsel verstroyen: en oock soo kan geseyt worden / dat de koude des luchts dese beesjens doodet/ ende de stoffe daer sy uyt voortkomen / bederven. XV. En oock soo staet de reede vast: waerom uyt bedorven wolle voornaementlijck vochtighe ende warme / de Pest voortkomen kan ende lichter voortgeset: om dat niemant onbekent is / om dat uyt wol voornamentlijck van die schapen / die gestorven zijn / beesjens gegenereert worden. XVI. Soo blijckt dan oock de reeden/ hoe dat de Pest voortgeset wordt ende besmettelijck zy. Te weeten die kleyne beesjens/ die pleeghen een groot geslachte te genereeren; ende voortghekomen zijnde / soo vlieghen sy van den eenen mensch / na den anderen toe. XVII. Waerom dat de besmettelijckheydt / meer voort geset wordt door wolle kleederen/ als die uyt hayre / ofte die van t'samen-gepackte sijde gemaeckt zijn? Te weeten / om dat sy de wol meest aenhangen / ende aen de selfde/ als gehechtet worden: Onder die oneffene deeltjens der wolle / soo is het dat sy haer verberghen: Ende de wolle / die is soodanighen substantie / uyt de welcke sulcke beesjens meer kunnen voortgebracht worden / gelijck boven geseght is. XVIII. Waerom de Pest volght / soo een geduerige pijn / voornamentlijck van dat deel/ dat ontstoocken is? Om dat die beesjens rontom knaghen/ ende steecken die deelen/ daer sy haer in verborgen houden. XIX. Waerom/ die genen / die aen de Pest leggen/ een geduerige koortse hebben? Die spruyt ten deele uyt de pijne / ten deele uyt de hitte in het bloedt/ voortgekomen van dese beesjens/ die in een geduerige beweeginge zijn / ende ghelijck die meeste kleyne beesjens / van een heette temperament zijn. XX. Waerom der gener / die aen de Pest leggen / haer gheswellen in 't begin niet en stincken/ maer dan eerst, als sy met de veretteringhe beginnen/ en dan hope van opkomst is? Te weeten / die kleyne levendighe beesjes Pag 7 en stincken niet; maer sy nu ghestorven zijn / ende die rotten / ende soo root met eenen / dat deel/ dat ontstoocken is. XXI. Waerom/ te gelijck vele levende / die gene, van de Pest haestelijck gegreepen worden/ desen, onbeschaedight blijven? Om dat dese beesjens eerder tot desen, als tot ghenen, overgaen. Ende dit ghebeurt/ of om de beweeginge des luchts/ in de welcke/ ende met dewelcke sy bewoogen worden: hoedanigh yet wy in de beweeginghe van de kleynste vleighskens/ dickwils in de lucht sien: ofte / omdat die beesjens van haer selven / eerder tot den eenen, tot den anderen overvlieghen/ verlockt zijnde / door de begeerte des voedtsels/ dat sy uyt die dampen/ die uyt het lichaem gaen/ volgens de verscheyde ghestaltenisse der lichamen met haer meerder over eenkomende/ uyt den eenen / als den anderen vatten/ ende oordeelen. XXII. Waerom / die ghene / die nu al voedtsel in haer lichamen inghenomen hebben / te gelijck met de andere / niet soo haest door de Pest ontstoocken worden / als die nuchtere luyden / welckers lichaemen noch ledigh zijn? Om dat die haer sweet-gaten / dichter geslooten zijn / maer deser open: ten tweeden / om dat die meerder dampen uytblasen. Hier van daen komt het/ dat die beesjens dese menschen meer in kruypen. XXIII. Soo veel de generatie van dese beesjens aengaet; soo kunnen sy gesegt worden / voort te komen uyt de kleyne aerdtsche deeltjes / die door de lucht verstroyt zijn / eenigh zaet by haer hebbende / ghelijck een ey/ ghelijck gemeenlijck het daer voor gehouden wordt / dat uyt de dauwachtige substantie / de rupsen voortkomen: Sy kunnen oock van selfs ghegenereert worden / uyt doode ende verrotte beesten. En uyt dat gene / dat te vooren yets levens gehad heeft / als wolle / ende andere. XXIV. Dat yemandt meent/ dat ick treden soude in dat ghevoelen/ dat staende houdt / dat de Pest uyt verrottinge ontstaet / 't welck ick boven verworpen hebbe. Antw: Gantschelijck niet: Wnat boven / hebbe ick ghewilt/ dat de Pest uyt geen verrottinge des luchts bestont / dat ick ook noch wil: ja/ ick wil het tegendeel/ datse noch uyt de verrottinge des luchts bestaet/ noch te datse haer oorsaeck treckt / uyt de verrottinghe van eenes anders lichaems: maer uyt het zaet-beginsel / vermengt / met verrotte lichamen / end die daer in hangen : op die wijse / op de welcke veele toestaen/ dat uyt sulcke lichamen / vele levende dingen van selfs voortkomen. XXV. Tegen het gene/ dat boven gestelt is/ kan dese swarigheyt bedacht worden. Soo die besmettelijcke sieckte/ sijn oorspronck neemt van die beesjens, Pag 8 Soo soude de menschen daer mede niet bevanghen worden / alleen door alteratie: dat nochtans dickwils geschiedt. Yemandt hoorende / dat een van sijn bekende/ of vrienden/ met dat quaet aengetast is/ dat hy daer door schielijck bedurven is/ schoon oock / dat dat geruchte valsch was / soo sal nochtans die terstont beginnen te bedde te legghen. Maer / op dat seggen. soo sullen die beesjens terstont niet komen tot hem overvlieghen / die sulck een quaet verwecken soude: XXVI. Antw: Dat die swarigheyt niet meer dit gevoelen pranght / als dat, dat stelt/ dat de Pest een verrottinghe des luchts is/ ofte uyt die verrottinghe ontstaet. Want noch de verrotte lucht, en sal door de alteratie, tot hem niet komen. Daerenboven/ schoon dat hy in de verrotte lucht omgaet/ soo sal die lucht / soo haest die verrottinghe in sijn lichaem niet te weghe brenghen. Een verrottinghe vereyscht tijdt, ende dese sieckte is schielijck. Ik segghe voorder / dat nae dit ghevoelen de saecke best verklaert worden / met het segghen / dat die beesjens, een lichaem/ dat soo ghestelt is / veel lichter / als anders/ schaden kunnen: nademael / in het voorghestelde gheval / een mensch gealtereert zijnde door vrees bevanghen wordt / waer door haer de geesten na binnen begeven / ende soodanige wel/ (want alle vrees en is niet van een en deselve natuer) waer door de geesten des menschen / los gelaten worden/ de krachten verflauwen/ ende vermindert worden. Hierom / soo is het dat die beesjens lichter soo een lichaem invliegen / om de swackheyt / ende de mindere tegenstant des vyants / ende sy ingegaen zijnde / wercken meer uyt / met de humeuren/ ende de stijve partijen / te verswacken / ende bederven. EYNDE.		Wetenschappelijke carrière: hoogleraar natuurkunde en metafysica (1636-1648). Nadien hoogleraar in Amsterdam. Senguerdius studeerde theologie en filosofie in Leiden en in Franeker. Na zijn studie werkte hij als predikant in verschillende gemeenten. In 1635 vroeg hij ontslag en werd hij docent filosofie aan het Utrechts gymnasium. Een jaar later werd hij benoemd tot hoogleraar aan de universiteit van Utrecht. Hier onderwees hij natuurkunde en metafysica. Hij kreeg een jaarsalaris van 300 gulden, op voorwaarde dat hij tenminste vier jaar aan de universiteit zou blijven. Na die periode kreeg hij er nog eens 300 gulden bij. In 1648 vertrok hij naar de universiteit van Amsterdam. Hier werkte hij tot zijn overlijden in 1667 op 58-jarige leeftijd. Genealogische informatie: Geboren 1610 in Amsterdam, gestorven 8 maart 1667 in Amsterdam. Hij trouwde met Cornelia Webber. Zij hadden een zoon, de Leidse hoogleraar Wolferdus Senguerdius (1646-1724).