De Pest in de zeventiende eeuw in Nederland
Den Bosch 1664

Ordonnantie Den Bosch 1664 Ordonnantie vande Peste 1664 's Hertogen- bossche. By Ian van Dockum, Ordinaris Stadts Drucker/ woonende inde Druckerije inde Kerckstraet 1664 Ordonnantie vande Peste. I. Men ghebiet van wegen de heere Gouverneur Schouteth/ Schepenen/ Gesworen/ende Raeden deser Stadt s'Hertogen-Bosch. Dat soo wanneer de Peste oft haestighe sieckte in eenighe huysen binnen 'deser stadt oft 't vrydom gheraeckt te comen/ oft eenigh twijffel van dien aldaer is / zullen die vanden selven huyse oft huysinghem / 't sy Man/Vrouw/ Dienst-bode/ oft andere by hem woonende / ghehouden ende schuldich wesen te kennen te geven aende Pest-Meester deser Stadt/oft nae eenige vande Magistraet/ dat 't haren huyse alsulcken sieckte is/ oft emmers vreese van dien / ende voorts doen nae behoren / op peene van vijftich guldens / ende arbitrale correctie. II. Item oft die vanden huyse (daer de Peste gheraeckt oft vreese van dien) ghebreeckelyck vielen van t'selven te kennen geven als voor/ dat alsdan de naeste ghebueren aen beyde syden vanden selven huyse gheseten/ ( t'selve ghewaer wordende oft suspitie hebbende dat sulcken sieckte daer soude moghen sijn) ghehouden sullen wesen / 't selve te comen denuntieren als voor/ om de visitatie ghedaen te werden / op peene van vijff ende twintich gulden soo verre men bevonde/ dat sy wetens 't selve verswegen en niet aengebracht en hadden. III. Ende de ghene ( 't sy vande ghebueren oft andere) die te kennen gheven ende denuntieren als boven / eenighe huysen daer dese voor seyde sieckte sekretelyck is , ende dat niet als voor en hebben aenghebrocht / (ende nae visitatie bevonden wordt met de Pest besmeth te sijn) salmen gheven ses gulden/ die welcke / de selve persoonen/ diet hebben wille verberghen oft verswijghen sullen afghenomen worden boven de voorseyde vijfftigh ende vijf-en-twintich gulden/ respective/ by hem als vooren te verbeuren. IV. Item soo wanneer iemandt in wat huys ofte van wat qualiteyt hy sy subijtelyck komt te overlyden/ die maer twee oft drie daghen sieck gheleghen en heeft. Soor ghebietmen van weghen als boven dat niemandt hem vervorderen en sal deselve te doen begraven / hy en sy eerst ende voor al ghevisiteert / ende sullen schuldigh syn die vande huyse daer de voorseyde persoon overleden is / t'selve als boven t'adverteeren / op peene van vijf-en-twintich gulden/oft by gebreecken van dien arbitrale Correctie. V. Ende ingheval iemant hem vervordere sulcke overleden Persoonen by nacht/ontijde.oft andersints secretelijck uyten huyse te dragen/ ofte doen dragen / 't sy op Kerck-hoven oft andere plaetsen/ sal daer van verbeuren lijff ende goet. VI. Waerschouwen voorts dat alle de gheene die alsoo secretelyck by nachte ende ontijde sullen begracen worden/ men hen houden sal als vande Peste ende smettelijke sieckte gestorven/ ende dat oversulcx dese Ordonnantie tegens den Erff-genamen oft Vrienden van den aff-lijvigen sal plaets grijpen. VII. Item soo wanneer eenighe Medicijnen oft Chrirurchijnen by eenighe siecken gheroepen oft ontboden worden om die te Cureren/ ende sy twijffelen den Patient mette sieckte vande Peste besmet te zyn/ zullen de selve Medecijnen ende Chirurchijnen sulcx schuldich sijn als voor terstont t'adverteren/ op peene van vijf-en-twintich gulden te verbeuren als voorn. VIII. Desghelijckx oock de swarte Susteren/ Schrobbers ende alle andere die by de Pest siecken gaen sullen schuldich wesen het selven te kennen te gheven als boven. IX. Item dat men voorts aen voor alle huysen / oft Cameren daer yemandt (metter Pestelentie besmet) sieck gestorven / oft uytgegaen is/ ghehouden sal wesen terstont als de selve sieckte voor Pest geoordeelt sal sijn/ sonder eenich vertreck die boven ende beneden Vensters toe te sluyten/ 't huys toe te houden. Ende int middel ende aen 't voorste van dies Erve/ Camere ofte Huys/ teghens den nederste Solder boven den inganck van den selven Huyse ofte Camere uyt te hanghen ende vast te maecken eenen grooten stroy-wis/ ten minste een elle lang/ ende alsoo dick alsmen met twee ghemeyn handen overvatten mach/ die welcke daer continuelyck sal moeten blijven hanghen ses weecken geduerende / naer dat den lesten Persoon inden voorschreven huyse oft Camere vande selve sieckte gestorven is/ ende alsser niemant ghestorven is/ alleen den tijdt van drie weecken / continuelijck naer den lesten siecken/ die mette Peste bevonden sal wesen besmet te zijn/ op peene van by den ghenen contrarie doende / te verbeuren t'elcker reyse daer op bevonden werdende / ses Carolus gulden/ ende voort arbitralijcke Correctie. X. Ende sullen de geene die in besmette huysen sijnde / comende oft daer converseerende / oft dienende ghehouden wesen openbaerlyck ende onbedeckt te dragen/ soo wel by daghe als by nachte een witte Roede ten minsten alderhalff El lanck wesende/ te weten inden huyse daer ymant ghestorven is ses weecken/ ende daer den siecken is uytgegaen drie weeken. Maer soo yemant hem terstont uyt den besmetten huyse begave in een ander niet besmet huys/ en sla niet ghehouden sijn de witte Roede langher te draghen/ dan vor de tijt van veerthien dagen/ naer date van sijn uytganck uyt den selve Huyse. XI. Item dat niemand vande Peste besmet sijnde / noch die in eenighe huysen woonende de welcke met de Peste besmet sijn ofte gheweest sijn / ofte die inde selve voor Schrobsters ofte bewaersters dienen ofte converseren/ noch oock die gene die haer ordinaris geneeren met het Cureren vande voorseyde sieckte ofte Medicamenten aende Patienten met de ghemelte sieckte besmet sijnde appliceren sullen moghen comen in ofte voor het Vlees-huys / op de Vis-Marckt/ Boter-Marckt/ ofte op de Groen-marckten ofte plaetsen coopen ofte vercoopen eenigherhande nootdruft ofte ander waeren/ maer sullen het selve doen coopen ende aenbrengen by eenige van hen gebueren/ Vrienden/ Magen ofte andere persoonen niet besmet sijnde sonder oock te moghen frequenteren de publijcke plaetse/ Marckten / kercken ende Winckelen/ nochte oock onder de ghemeynte converseren binnen den tijt van ses weecken naer haere ghenesinghe ende naer ghelaeten conversaetie / maer ondertusschen ende middelertijdt alleen in 't bysonder gaen aer het van nooden wesen sal ende in het passeren over straeten gehouden sullen sijn de Menschen te wijcken ende schouwen alles op peene van twaelf Carolus gulden. XII. Dat niemant in de besmette Huysen sijnde / deselve frequenterenden ende van de Aelmoessen levende/ binnen den voorseyde tyt hen sal mogen begeven in de vergaderingen oft aen de huysen vande Diaconen ofte Regenten van den H. Geest huyse/ Gasthuyse/ of elders daer eenighe Aelmoessen werden uyt gedeelt maer sullen haer noot door imant van hare Vrienden/ Gebuyren of andere niet besmet sijnde moeten te kennen geven. XIII. Dat vande geinfecteerde Huysen inde welcke geen neringen wert gedaen de Deuren ende Vernsteren in de benedenste stagie aende straet op ofte andere luyden Erven responderen ghesloten sullen moeten blijven den tijt van veerthien dagen naer dat iemant aldaer ghenesen of ghestorven sal sijn sonder de voorseyde Deuren des daeghs te moghen openen/ dan om nootsaeckelijke uyt ende in te gaen/ doch dat de selve huysen om ververschinge van lucht te scheppen aende ghemeene straten gheopent sullen moghen werden des nachts van thien ueren tot 's morghens te drie ueren / ende dat niemandt van het huysinghe met de Peste gheinfecteert/ vermogen sal op de stoeppen ofte voor de Deure te sitten ofte te staen binnen den voorseyde tijdt baer dat yemant aldaer ghestorven sal sijn op peene by de contrventeurs te verbeuren. XIV, Dat inde besmette huysen daer men winckel neringe doet geene neringh 't sy Publycq ofte int heymelijck / al moghen worden gedaen binnen den tyt van vier weecken ende daer men Vettewarie/ Pelterie/ wolle ofte bonte hanteert/ dat aldaer gheen neringhe sal mogen gedaen werden ende de voorseyde huysen geslooten sullen moeten blijven den tijt van ses weecken datse oock hare Coopmanschappen voor haere Deuren niet sullen vermogen voor te setten/ noch oock op de Marckten ofte straten te veylen noch oock eenighe goederen ofte waren uyt eenighe Pest-huysen of van buyten de steeden uyt soodanighe huysen incomende te vercoopen / noch eenighe cleederen/ Deeckens/ Beddens en op de straten te hangen om te verluchten ten ware des nachts op de vooresyde ueren en de dat boven uyt de Vensters op de verbeurte van de selve goederen ende daer-en-boven twaelf gulden soo wel by den vercooper of brengher als by den cooper te verbueren. XV. Item datmen geenderhaden huys-raet/ Cleederen/ Linne oft Wolle/ uyt eenighe gheinfecteerde huysen comende binnen den voorseyden tyt van ses weecken inde bancke van Leeninghe oft Laombaert sal moghen brengen off doen brengehn om beleent te werden / ten sy deselve bevorens behoorlijck verluchtens'ghereynicht sullen sijn op de verbeurte van deselve goederen/ ende daer-en-boven noch twaelff guldens. XVI. Item dat de Huysen daer yemant van de Peste overleden is / noch ten deele noch vant geheel/ weder sullen mogen werden verhuert/ ofte by yemanden anders bewoont / als die ten daghe van de laest stervende inde selve woonden/ dan naer dat ses weecken sullen sijn ghepasseert ende dat deselve naer den voorseyde tijt alvoorens wel ghereynicht/ ghewassen ende schoon ghemaeckt sullen sijn op peene van twaelff guldens. XVII. Item dat de gebueren by de stervende niet sullen mogen werden versocht/ noch oock aldaer verschynen/ noch de dooden uyt de Huysen haelen/ maer dat 't selve sal moeten gheschieden door persoonen daer toe specialycken geordonneert op peene van ses gulden. XVIII. Dat binnen off op de kisten van de overlede gheene Roosen-boekens/ Bloeme of Cieraet sal mogen werden geleyt/ maer deselve kisten alleenlyck met soodanige swarte Cleederen bedeckt als daer toe Ordinarie sullen werden gebruyckt op peene van twaelff gulden. XIX. Dat de doot kisten met Peck off andersints waterdicht sullen moeten werden gemaeckt/ sulcx dat daer gene materie door dringen can op peene van ses gulden. XX. Item dat de Doort-gravers geene Graff-steeden inde kercken sullen mogen openen voor dat de Predicatie gheeyndicht ende 't volck uyt de kercke sal sijn/ nochte de Graff-steeden open laten leggen gheduyrende de predicatie/ maer de selve datelyck sluyten ende na behooren bedecken op de verbeurte van ses gulden. XXI. Item dat op de Begraeffenissen soo inde kerck-hoven als kercken niemant sal moghen comen als alleenlyck de naeste Bloet-vrienden/ maer dat het ghemeene volck ende in 't bysodner vrouwen ende kinderen vande selve gheweert sullen werden als boven op peene van ses guldens. XXII. Item sal oock niemant met eenighe lange Rou-mantels op de Begraeffenisse mogen gaen ofte de Lycken daer mede dragen op de verbeurte van xxv. gulden als mede geene Lyck-huysen met Baylaeckenen ofte andere Cleederen behangen op de peene van xxv. gulden by de Contraventeurs te verbeuren. XXIII. Sullen mede de Rouw-winckels off Winckeliersters off yemandt anders gheen Rouw-goet moghen verhueren/ als alleen de Doot-cleederen/ welcke buyten het sterff-huys over de kiste sullen werden gespreyt sonder nochtans in het huys te mogen werden gebracht op peenen van twaelff guldens. XXIV. Ordonnerende alle de ghene die Graften maecken / hunne Graften soo binnen als buyten der kercken / diep te maecken tusschen de vier ende vijf voeten/ latende ten minste twee off drie voeten spatie van d'ander Graft binnens Jaers ghemaeckt / ende oock mede 't selve Graft te maecken tot sulcker plaetse dat de Locht daer door niet gheinfecteert en werde / opten breucke van twaelff gulden oft andersints gecorrigeert te werden. XXV. Item sullen insghelijckx de Graftmaeckers gehouden sijn wel scherpelyck te examineren het huysghesin weder den doorn vandePeste ghestorven is/ ofte niet. XXVI. Item die vande Peste voortaen sullen sterven / sullen binnen ses-en-dertigh uyren / twee off drie ten hoochsten/ ombegrepen/ moeten begraven sijn/ ende dat des naer middaechs/ sonder datter meer als drie oft vier paer Persoonen ten hoogsten mede te Lijcke oft begravenisse sullen moghen gaen/ ende sal oock het Licjk den kortsten wech nae de Kercke ghedraghen moeten werden/ op peene van vijff-en-twintich gulden/ ende arbitrale Correctie als voor. XXVII. Item dat niemandt buyten den huyse daer yemandt vande pestilentie sieck is/ oft ghestorven gheender-hande stroy oft andere ware / oft vuylnisse op der straten en sal mogen werpen verbranden/ noch oock inde diese/ stroom oft andere plaetsen by daghe oft by nachte / maer sal dat schuldich sijn by nachte te moeten verbranden int voorschreven Pest-huys met besloten deuren ende vensteren / met alsulcken toesicht dat daer egheen ongheluck van brandt en gheschiede/ op peene van vijff-en-twintich gulden / ende arbitrale Correctie. XXVIII. Item dat niemant wie hy sy binnen deser Stadt eenighe Huysen oft Cameren metten Pestilentie geinfecteert synde / en sullen mogen opter Straten voor sijn deure weren/ vegen eenighe Goederen/ huys-raedt / oft andere dat binnen denselven Huyse oft Camere is gheweest/ maer dat hy't selve sal moeten doen in syn achterhuysen/ oft plaetsen/ soo verre hy die heeft/ ende en heeft hy gheen achter-huys oft plaetse sal alsdan shculdich syn 't selve te weren/ oft veghen op de Solders vanden voorschreven Huyse/ oft Camere/ ende dat by daghe als de Sonne claer ende meest is schijnende/ welcke weringhe oft veginghe niet en sal mogen gheschieden/ noch langer moghen verhouden oft uytghestelt worden dan naer den vijff weecken dat den lesten aflyvighen daer gestorven is/ ende naer drie weecken datter yemant vande Peste cranck is geweest ende niet gestorven/ op peene van twaelff Carolus gulden by den ghene contrarie doende/ oft doende doen verbeuren / ende arbitrale Correctie. XXIX. Item wort expresselijcken gheordonneert dat soo verre die Schrobbers ende Schrobberssen/ 't sy wie het sy/ de besmette Huysen / off Cameren/ Huysraet ende Cleederen daer innen wesende alsoo niet en reynichden oft weerden met vier oft andersints soo dat behoort/ ende dat daer door by henne toedeon toequame dat de goede lieden in henne Huysingen ten ghesetten tijde werdeom komende daer door besmet worden/ sullen daerom voor d'eerste reyse verbeurt hebben haren loon gen toe gheseght/ ende daer-en-boeven arbitralicjk worden gecorrigeert naer ghelegentheyt vande saecke. XXX. Item indien wiert bevonde uyt eenighe persoonen 't sy Schrobbers oft andere/ die eenighe middel ghebruyckten oft oorsaeck wwaren/ dat de Peste voort-ginck / 't sy met smeren/ yet te verbranden / oft eenighe andere middelen hoedanich die oock mochetn wesen/ sullen soodanige werden ghestraft aen den lyve ende goet sonder eenigh ghenade. XXXI. Item alsoo het Mest ende Vuylicheyt op de ghemeense Straten / ende Zijdel-straetkens deser Stadt / causeert stanck ende quade corruptie daer door de menschen worden gheinfecteert / Soo ghebietmen als voor / dat niemant wie hy sy / hem sal vervoorderen eenich Mest opter straten te leggen/ maer 't selve te doen vervueren buyten deser Stadt / ende geen vuylicheyt anders' uyt sijnen Huyse te moghen brenghen dan op gheordonneerde slyck-karre/ op peene van drie Carolus gulden by een yeghelijck contrarie doende te verbeuren als voor. XXXII. Item het bloet dat van Peerden comt diemen laet / off van Beesten diemen op der Straten slaet/ salmen terstont met eenen Emer waters twee oft drie oft meer / dat het ghenoch sy/ vande Straten affspoelen ende affkeeren/ op peene van drie gulden t'elcke reyse te verbeuren als voor. XXXIII. Item die Chirurgijns ofte Barbiers en sullen het bloedt van ghelaten Persoonen voor hun deuren niet moghen stellen/ noch opter Straten uytgieten gheduerende dese gheleghentheyt ten tijde / op peene als voor. XXXIV. Item dat niemant de vulnissen in de besmette huysen vallende en sal mogen dragen oft doen dragen opter Straeten oft andere ghemeende plaetse / oft op de Stadts slijc-karren / maer sal de selve vuylnisse moeten blijven inde selve Huysen oft op de erven daer toe behoorende / totter tijt toe dat de besmette Huysen behoorlijck sijn geschrobt ende gheschrobt ende ghereynicht / op peene van drie Carolus gulden contrarie doende te verbeuren / ende voorts arbitrale correctie. XXXV. Item dat voortaen niemandt wie hy sy eenighe Verckers binnen dese Stadt sal moghen houden / oft Mesten/ ende die alreede eenighe Verckens houden/ dat sy binnen drie daeghen de selve sullen ghehouden wesen uut de Stadt te doen/ op peene van drie gulden te verbeuren elcken dagh/ die na de drie dagen eenigh Vercken ofte Verckens sullen houden/ ten waere yemant eenighe bequaeme openen plaetsen hadde/ daer sy Verre van hare ende haerder gebeuren Huysen (waer door haer gebeueren door den stanck ende Vuylicheyt niet en sullen wesen gediscommodeert) deselve conden houden. XXXVI. Item volghende d'Ordonnantie der voorsz. dire Leden deser Stadt sullen de gesonde Persoonen binnen deser Stadt woonende metter Pester besmet/ oock moghen hueren eenige Huysen oft Cameren tot hunnen vertreck/ ende daer inne moghen vertrecken ende woonen/ d'welck asloo hy de ghebeueren sal moeten werden ghetolereert. XXXVII. Item dat egheen Persoonen woonende buyten deser Stadt in Huysen oft Cameren besmet metter schouwelijcker sieckte der Pestilentie/ het sy wie het sy/ niemant uytghescheyden/ leegh lijfs/ oft eenighe Coopmanschappen ofte waeren binnen der selver Stadt/ Vrydom van dien/ oft in andere omleggende forten en sullen mogen frequenteren/ sonder dat oock yemant eenighe waren oft andere goederen ghecomen sijnde uyt besmette Huysen/ oft van besmette Persoonen binnen deser Stadt/ Vrydom ende forten voorschreven sal mogen brenghen/ op peene van vijf-en-twintich gulden/ ende verlies van Waren oft Coopmanschappen die sy by hen sullen mogen hebben/ by eenen yeghelycken contrarie doende op reele executie te verbueren/ ende daer-en-boven arbitralyck worden gecorrigeert naer gelegntheyt vande saecke. XXXVIII. Gelyc niemat op ghelijcke peene ende verbeurten eenighe alsulcke goederen/ Ware/ oft Coopmanschappen / en sal moghen koopen/ oft aennemen/ veel min binnen deser Stadt/ Vrydom ende forten voorschreven distribueren/ veyl ofte coop te brenghen / op penne als voor. XXXIX. Item en sal oock niemant vande inghesetenen deser Stadt hare Vryheydt ofte forten voorschreven/ niemant uyt-ghescheyden by hen moghen Logeren/ oft in eenighe plaetsen aldaer doen Logheren/ eenighe Persoonen buyten deser Stadt woonende/ t' sy ghesont oft sieck/ metter Peste bes,et synde oft uyt Pest-huysen comende / op peene als boven. XL. Sullen oock de Schrijvers aende poorten goede toesicht nemen/ dat niemant met de peste besmet/ oock egheen Bedelaers oft Vaghebonden 't sy Man/Vrouw/ oft kint/ sieck oft gesont binen deser Stadt en come op privatie van hun Officie. XLI. Sal oock een yeghelijck de Honden ende Catten die hy is houdende in dese conjunture van tijde binnen sijnen Huyse moeten houden/ sonder op de Straten te laten komen / op peenen vande selve Honden doot'gheslagen te worden. XLII. Item dat binnen de geinfecteerde Huysen gheen Honden of Catten sullen moghen werden gehouden maer de selve aenstonts wech ghedaen ofte doodt geslaghen moeten werden op peene van ses gulden. XLIII. Item alle de peenen hier inne vermelt/ sullen werden gedeylt in drie deele/ hete een derdeghedeelte tot behoeff vanden Heere/ het tweede tot behoeff deser Stadt / ende het derde tot behoeff van den aenbrengher / Inden verstande dat al en worden de Contraventeurs opter daet niet achterhaelt ofte bepant soo 't selve aende besmette Persoonen niet ghevuechlyck en can gheschieden / sal naemaels effenwel de peene ende arbitrale Correctie teghens den selven plaets grijpende effect sorteren / soo verre sal blijcken dat sy ten tijde vande Contraventie daer van behoorijck sijn gheinsinueert gheweest. XLIV. Men ghebiet van weghen als voor/ dat niemant wie hy sy Burger ofte Soldaet/ Jocnk ofte Out den Pestmeester en sla moghen injurieren met woorden ofte met wercken/ op peene van viff-en-twintich gulden/ Contrarie doende te verbeuren/ ende arbitrale Correctie. Ghepubliceert ter Payen af der Stadt s'Hartogen-Bosch ten overstaen vanden Heer Stadhouder/ ende de Heeren Peter van Teffelen ende Rutger Tullekens Schepenen der voorsz. Stadt op den 16. Augusti 1664. Attestor M: Vermandel 1664 Men ghebiet wegens de heeren Gouverneur Schouteth/ Schepenen/ Geswoorens ende raden deser Stadt dat voortaen geen Vrou-persoonen soo groot als kleyne haer sullen vervoorderen te gaen lancxt de Straten 't zy by dage ofte nachte met Falien/ ten sy by Regenachtich weer op peene van drie gulden paratelyck te verbeuren. Ghepubliceert ter Payen af der Stadt s'Hertogen-Bosch ten overstaen van den Heere Stadhouder / ende de heeren Peter van Teffelen ende Rutger Tullekens Schepenen des voorsz. Stadt op den 30 Augusti M:Vermandel 1664